Đau đáu "nốt trầm"

Di tích Cảng quân sự Đông Hà nằm trong hệ thống Di tích lịch sử quốc gia đặc biệt "Đường Trường Sơn - Đường Hồ Chí Minh" được Thủ tướng Chính phủ xếp hạng theo Quyết định số 2383 ngày 9-12-2013. Tuy nhiên, đứng trên cầu Đông Hà nhìn về phía di tích (thuộc địa bàn phường 2, TP Đông Hà) ở bờ nam sông Hiếu, mặc dù gần trong tầm mắt nhưng khó thể bao quát rõ hiện trạng. Có chăng bến sông đầy cỏ dại và hạng mục Lô cốt, những yếu tố gốc cấu thành di tích nhuốm màu thời gian đang cố thoát khỏi bao vây của cây dây leo tốt tươi muốn "nuốt" chửng. Chính tại khu vực này đã ghi dấu những chiến công lẫy lừng trong cuộc kháng chiến giành độc lập dân tộc, thống nhất Tổ quốc của quân và dân ta.

Vào năm 1965, Mỹ tập trung xây dựng thị xã Đông Hà không chỉ là căn cứ quân sự nằm ở đầu mối quan trọng trên tuyến hành lang chiến lược Đường 9 mà còn là một hậu cứ vững chắc để thực hiện các chiến dịch "tìm diệt", "bình định" của quân viễn chinh Mỹ và quân chủ lực ngụy trên chiến trường Quảng Trị. Với mục tiêu xây dựng cứ điểm quân sự mạnh nhất của chiến trường Trị Thiên, cuối năm 1965, Mỹ xây dựng cảng Đông Hà thành một quân cảng lớn nhằm đáp ứng đầy đủ các yêu cầu về hậu cần cho những cuộc hành quân, tác chiến trong thực thi chiến lược "Chiến tranh cục bộ". Đoạn sông từ Cửa Việt kéo lên cảng được Mỹ tăng cường bảo vệ cả hỏa lực và xung lực, hàng ngày cảng Cửa Việt và Đông Hà đón 2 ngàn tấn hàng hóa, vũ khí, đạn dược.

Chính vì vậy, cầu và cảng quân sự Đông Hà luôn là mục tiêu của các cuộc tấn công của bộ đội chủ lực và du kích của ta. Trong cuộc chiến cam go, khốc liệt ấy, từ năm 1967, lực lượng đặc công thủy của ta thường xuyên hoạt động trên sông Hiếu đoạn từ Cửa Việt đến Đông Hà để tấn công tàu địch. Từ tháng 4 đến tháng 9-1967, các chiến sĩ đoàn 126 đã đánh 6 trận, đánh chìm 10 tàu vận tải. Từ tháng 1 đến tháng 10-1968, dân quân du kích địa phương và đoàn 126 đặc công Hải quân đã thực hiện chiến dịch phong tỏa tuyến đường thủy từ Cửa Việt đến Đông Hà, đánh chìm 78 tàu địch, phá hủy một khối lượng lớn phương tiện chiến tranh của chúng và làm tắc nghẽn tuyến giao thông này nhiều ngày. Từ năm 1969 đến năm 1971, du kích Đông Giang và bộ đội địa phương nhiều lần tập kích bằng súng B40, B41 đánh thuyền vận tải trên dọc sông Hiếu và khu vực cảng Đông Hà, bắn cháy nhiều tàu địch góp phần đánh bại chiến lược "Chiến tranh cục bộ" của Mỹ trên chiến trường Quảng Trị. Trong chiến dịch giải phóng Quảng Trị năm 1972, sau khi cụm cứ điểm Đông Hà bị tiêu diệt, cảng quân sự Đông Hà nằm dưới sự kiểm soát của chính quyền cách mạng và trở thành một trong những nơi tập kết, giao nhận hàng của tuyến đường Hồ Chí Minh trên biển, trước khi vận chuyển vào phía nam.

Nhiều năm qua, mong muốn đầu tư, tôn tạo Di tích Cảng quân sự Đông Hà xứng tầm vẫn là nỗi đau đáu của người dân Quảng Trị. Mãi đến cuối tháng 2-2025, nỗi đau đáu đó mới được giải tỏa khi Phó Thủ tướng Lê Thành Long ký Quyết định số 404/QĐ-TTg phê duyệt Quy hoạch bảo quản, tu bổ, phục hồi Di tích quốc gia đặc biệt Cảng quân sự Đông Hà.

Và những kỳ vọng

Theo quyết định, quy mô lập quy hoạch có diện tích là 1,552ha. Trong đó, khu vực bảo vệ I có diện tích 0,615 ha thuộc diện bảo vệ nghiêm ngặt; khu vực bảo vệ II có diện tích 0,908ha. Mục tiêu quy hoạch nhằm bảo tồn, tu bổ, tôn tạo di tích trở thành điểm giới thiệu và giáo dục về lịch sử đấu tranh cách mạng, bảo vệ Tổ quốc vẻ vang của dân tộc dưới sự lãnh đạo của Đảng. Phát huy giá trị di tích Cảng quân sự Đông Hà trở thành công viên văn hóa - du lịch, cảng du lịch, điểm du lịch văn hóa, về nguồn hấp dẫn; kết nối với các điểm tham quan, du lịch quan trọng của tỉnh để hình thành các sản phẩm du lịch đặc thù, thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội địa phương.

Theo quy hoạch, vùng bảo vệ nghiêm ngặt bao gồm toàn bộ diện tích 0,615ha của khu vực bảo vệ I; là khu vực có các yếu tố gốc cấu thành di tích cần bảo vệ nghiêm ngặt, bao gồm các công trình Bến đứng, Bến nghiêng, Lô cốt. Vùng đệm phụ trợ cho di tích là toàn bộ khu vực bảo vệ II của di tích; khu vực cảnh quan, sân vườn… Đối với việc thực hiện bảo tồn các hạng mục di tích gốc dưới hình thức bảo tàng ngoài trời, cụ thể di tích Bến đứng sẽ được tu bổ, khôi phục 1 phần di tích (đoạn từ Bến nghiêng đến kè bê-tông), chiều dài 47,9m, độ rộng khoảng 6m và sâu 3m. Di tích Bến nghiêng sẽ được phục hồi từng phần di tích bị hư hỏng, xuống cấp theo tư liệu khoa học và trên cơ sở phần di tích gốc hiện còn. Di tích Lô cốt được bảo quản, giữ nguyên trạng yếu tố gốc của di tích; áp dụng các biện pháp tẩy nấm mốc, làm sạch bề mặt. Di dời, giải tỏa công trình trụ sở có ảnh hưởng đến di tích; bổ sung hệ thống bia biển giới thiệu về di tích.

Quá trình tu bổ, bảo tồn quy mô này cũng nhằm phát huy giá trị di tích với phát triển du lịch. Theo đó, định hướng phát triển sản phẩm du lịch trải nghiệm "Thăm chiến trường xưa và đồng đội" gắn kết Di tích Cảng quân sự Đông Hà và hệ thống di tích lịch sử cách mạng khác trên địa bàn tỉnh Quảng Trị. Khai thác lợi thế cảnh quan sông Hiếu để hình thành sản phẩm du lịch sinh thái đường sông độc đáo. Xây dựng tuyến du lịch đường bộ kết nối Khu lưu niệm Tổng Bí thư Lê Duẩn, Thành cổ Quảng Trị, di tích Đôi bờ Hiền Lương - Bến Hải, sân bay Tà Cơn, địa đạo Vịnh Mốc, di tích Cồn Tiên - Dốc Miếu. Hình thành tuyến du lịch đường thủy kết nối với các di tích dọc sông Hiếu, sông Thạch Hãn, tuyến du lịch kết nối đến đảo Cồn Cỏ. Tuyến du lịch liên tỉnh kết nối Di tích Cảng quân sự Đông Hà với các khu di tích quốc gia đặc biệt lân cận.

Theo quyết định phê duyệt, thời gian thực hiện quy hoạch từ năm 2025 - 2030. Trong đó, giai đoạn năm 2025 triển khai dự án khoanh vùng và cắm mốc giới bảo vệ di tích; bảo tồn, tôn tạo di tích gốc; xây dựng bia di tích; xây dựng hệ thống biển chỉ dẫn, giới thiệu lại di tích.

Bảo Hà